Umysł wyzwolony
"Nie było w tym nic wyrozumowanego, odeszła nagle, jak wróciła - milcząco". Te słowa nie dotyczą kobiety. One dotyczą wiary
Toruń, ul. Moniuszki, rok 1947, może 48. Jan Błoński na kilka dni traci wiarę. Ma jakieś 16-17 lat, chodzi po podwórku i widzi wszystko bez przyczyny. Drzewa nie mają korzeni, fura terkocze po ulicy bez sensu, dom stoi na przypadku, prawo ciążenia obowiązuje tylko tymczasowo, w każdej chwili może zostać odwołane okno, a wtedy parapet zawiśnie w powietrzu.
Błoński przypomina sobie przygnębiający sen z wczesnego dzieciństwa, to sen o spadaniu. Poruszające się obrotowym ruchem chmury spychały go w dół - do piekła. Wiele lat później jako uznany już literaturoznawca zapisze: "Nie było w tym nic wyrozumowanego, odeszła nagle, jak wróciła - milcząco". Te słowa nie dotyczą kobiety.
One dotyczą wiary.
Wbrew wszystkiemu
"Pochodzenie moje pstre" - mawia Błoński, ze względu na końcówkę nazwiska podejrzewany nierzadko o szlachectwo. Z podejrzeń żydowskich i ziemiańskich ma zwykle ubaw, ale życzliwy. Przychodzi na świat w Warszawie, tu przeżywa okupację. "Zapewne byłem wtedy tak młody, że apokaliptyczne płomienie lizały mnie, nie parząc" - zapisze jako dojrzały mężczyzna. Później jednak okaże się, że wojna wywarła na nim znacznie większe wrażenie, niż początkowo chciałby przyznać. Wszystko za sprawą spotkanych raz na ulicy dzieci. Ale o tym jeszcze nie teraz.
W latach jego świetności na krakowskiej polonistyce będzie się żartować, że tak jak Mon-
taigne mówił najpierw po łacinie, a dopiero potem w języku ojczystym, tak Błoński najpierw mówił po francusku, a dopiero potem po polsku. Jego babka jest rodaczką Napoleona - w domu używa się dwóch, a nawet trzech języków. Rodzice mówią między sobą po niemiecku, jeśli akurat nie chcą być rozumiani przez dzieci.
Będąc dzieckiem, Błoński zabawia się w dopisywanie optymistycznych zakończeń do porzuconych sztuk Słowackiego. W wieku 15 lat czyta Marcela Prousta w oryginale. Jako nastolatek ma już za sobą pierwsze publikacje. Jako dwudziestolatek zaczyna utrzymywać całą rodzinę - z pracy umysłowej. Przyjmuje posadę w "Przekroju". Publikuje w tygodniku teksty popularyzujące wśród Polaków kulturę francuską. Na długo przed pierwszą wydaną nad Wisłą książką Rolanda Barthes'a Błoński poświęca mu artykuł.
Na krakowskiej polonistyce zalicza się do ostatniego rocznika przed stalinowskimi reformami. Obowiązuje go jeszcze tzw. wielki egzamin z historii literatury. Ucieka wówczas sprzed drzwi gabinetu Stanisława Pigonia, bo stale myli mu się polowanie z grzybobraniem, a profesor odpytuje z ksiąg "Pana Tadeusza". Idzie do Juliusza Klei-nera - ten pyta syntetycznie. Dopiero po wpisaniu noty okazuje się, że egzaminowany nie kojarzy futurysty Yeżego Yankowskiego. Historia nie pozna przypadku, by jeszcze kiedyś dał się na niewiedzy przyłapać.
- To dziwna sytuacja intelektualisty najwyższych, że tak powiem, obrotów umysłowych w glątwie peerelowskiej - opowiada Tomasz Fiałkowski, redaktor "Tygodnika Powszechnego", z którym Błoński w późniejszych latach współpracuje. - W tak niesprzyjających okolicznościach pojawiło się pokolenie piekielnie inteligentnych, zdolnych, chłonnych ludzi. Debiutowało się wtedy jakimiś idiotycznymi recenzjami. Teksty nie były złe czy dobre, ale takie, jakie mogły być, bo trzeba się było poruszać w ramach zakreślonych przez system. Fascynują mnie ich intelektualne narodziny wbrew wszystkiemu, co dookoła. W Październiku każdy z nich w pewnym sensie eksplodował, a potem wybrał własną drogę, bo nareszcie stało się to możliwe.
Mowa nie tylko o Błońskim, ale też pisarzach i literaturoznawcach: Andrzeju Kijowskim, Konstantym Puzynie i Ludwiku Flaszenie, którzy biorą udział w prowadzonym przez Kazimierza Wykę seminarium zwanym krakowską szkołą krytyki. Bez dogmatyzmu nawiązując do podstaw ideologii marksistowskiej, udaje im się przełamać pokutujący wciąż jeszcze mętny i niepotrzebnie ozdobny model krytyki młodopolskiej. Który z nich największy? "Ty jesteś wykształcony, ja inteligentny" - złośliwie żartuje sobie z Błońskiego Kijowski.
Sama głowa
Błoński siedzi pochylony nad swą pierwszą naprawdę ważną książką (bo pierwszą w ogóle był "Gałczyński 1945-1953", kolejną - "Poeci i inni"). Pisze właśnie wstęp do "Zmiany warty", która ukaże się w 1961 roku i będzie próbą opowiedzenia o polskim Październiku ,56 poprzez pryzmat młodego pokolenia prozaików. Pokój wypełniają kłęby papierosowego dymu. Pali ekstra mocne bez filtra - nawet do 40 dziennie. Pewnie jak zwykle wstał o dziewiątej, by zasiąść do swego zielonego consula. Będzie pisał na tej maszynie do obiadu, a potem pojedzie po żonę. Teraz jednak wystukuje na kartce papieru wyznanie: jego dzieciństwo upłynęło pod znakiem zazdrości o symbolicznego "starszego brata". Zazdrościł pokoleniu swego ojca miejsca w historii. Zazdrościł rówieśnikom, którzy brali udział w powstaniu. Niektórzy nawet zginęli - to dopiero coś. Sam zwykle raczej obierał ziemniaki. I czytał.
- Nazwałbym to syndromem dziarskiego chłopca - wyjaśnia Krzysztof Błoński, syn Jana. - Ojciec nie był wysportowany, choć pływał, a w szkole w Toruniu podobno grywał w koszykówkę. Podkreślał jednak, że nigdy nie był dziarskim chłopcem: odważnym, wysportowanym, męskim. Chyba go to nie interesowało. W pewnym momencie postanowił, że zajmie się "samą głową". Gdy grałem mecze koszykówki czy tenisa, przychodził popatrzeć. Ale prawdziwy mecz oglądał tylko raz w życiu - podczas pamiętnego mundialu w 1974 roku. Nie mieliś-my telewizora. Ojciec do końca życia nie oglądał telewizji, rodzice poszli więc do naszego sąsiada Stanisława Lema, aby tam zobaczyć ten mecz. Jedyny przegrany przez Polaków w tym turnieju.
Skupienie na "samej głowie" oznacza brak przywiązania do spraw przyziemnych. Błoński nigdy nie zajmuje się domem - nie sprząta, nie zmywa, nie wbija gwoździ. Do spraw materialnych też nie przywiązuje większej wagi. Lubi podróżować, byle nie samolotem. Ma jednak w nosie warunki. Ważne jest to, czego może się dzięki wyprawie dowiedzieć. Podczas jednego z pobytów w Paryżu mieszka w maleńkim pokoju bez okien, przez tydzień zjada wraz z Konstantym Puzyną dziesięć chińskich konserw, ale wieczorami chadza do teatru. Prawie jak bohater "Monizy Clavier" Sławomira Mrożka, jednego z najważniejszych autorów Błońskiego. Zajmowanie się "samą głową" to też brak dbałości o wygląd zewnętrzny. Gdy Czesław Miłosz spotka któregoś razu Błońskiego w eleganckim Hotelu d'Angleterre w Kopenhadze, na drugi dzień podaruje mu krawat.
- Miał coś takiego luźnego w sobie, że elegancja nawet by mu nie pasowała - opowiada aktorka Anna Polony, która pracowała z Błońskim, gdy był kierownikiem literackim Starego Teatru. - Ta niedbałość stroju była integralnym fragmentem jego osobowości. Skupiony był na myśleniu. O rzeczach ważnych.
50 fiszek
W 1967 roku Błoński wraca do Krakowa z Paryża, gdzie na Sorbonie był lektorem Wydziału Literatury i Nauk Humanistycznych. O tę posadę bardzo się starał, bo była dla niego szansą na chwilowe choć wyzwolenie się z intelektualnie dusznego PRL. Pomogło francuskie pochodzenie. Na Uniwersytecie Jagiellońskim jako pracę doktorską chce złożyć swoją książkę o Mikołaju Sępie--Szarzyńskim. Słyszy: "Bardzo ładnie, ale to jest habilitacja. Proszę do tego dorobić doktorat". Oba tytuły zdobywa w niespełna dwa lata.
- Gdy przyszedłem do Błońskiego pisać doktorat, on był jeszcze początkujący i nie bardzo wiedział, czego ode mnie żądać - wspomina Jarzębski. - Albo może i wiedział, ale w takim starym stylu. Na przykład pytał srogo: "Ile pan ma fiszek?". Ja też byłem początkujący, więc wydawało mi się po takim pytaniu, że prawdziwy uczony powinien mieć ich mnóstwo. Sporządziłem wtedy z 50. Nigdy nie miałem z nich najmniejszego pożytku, bo są ludzie, którzy po prostu nie potrafią pracować z fiszkami, i ja się do nich zaliczam, podobnie zresztą jak Błoński.
- Pod koniec lat 70. z kolegami z historii sztuki poszliśmy kilka razy na wykład monograficzny Błońskiego o Mrożku - wspomina Fiałkowski. - To było fascynujące doświadczenie, coś jak teatr jednego aktora. Interpretował wtedy jednoaktówki Mrożka z lat 60., jak "Zabawa" czy "Na pełnym morzu", i było to niebywałe. Z jednej strony precyzyjnie rozbierał omawiany tekst na części, a z drugiej niesamowicie się nim bawił. Cytował całe passusy, obszerne fragmenty dialogów, wybuchał śmiechem. Bardzo to było piękne. To samo z Gombrowiczem, Miłoszem, Witkacym. Ci autorzy nigdy nie przestali go zaciekawiać, nawet przy pięćdziesiątej lekturze. Poświęcił im książki.
Błoński przypomina sobie przygnębiający sen z wczesnego dzieciństwa, to sen o spadaniu. Poruszające się obrotowym ruchem chmury spychały go w dół - do piekła. Wiele lat później jako uznany już literaturoznawca zapisze: "Nie było w tym nic wyrozumowanego, odeszła nagle, jak wróciła - milcząco". Te słowa nie dotyczą kobiety.
One dotyczą wiary.
Wbrew wszystkiemu
"Pochodzenie moje pstre" - mawia Błoński, ze względu na końcówkę nazwiska podejrzewany nierzadko o szlachectwo. Z podejrzeń żydowskich i ziemiańskich ma zwykle ubaw, ale życzliwy. Przychodzi na świat w Warszawie, tu przeżywa okupację. "Zapewne byłem wtedy tak młody, że apokaliptyczne płomienie lizały mnie, nie parząc" - zapisze jako dojrzały mężczyzna. Później jednak okaże się, że wojna wywarła na nim znacznie większe wrażenie, niż początkowo chciałby przyznać. Wszystko za sprawą spotkanych raz na ulicy dzieci. Ale o tym jeszcze nie teraz.
W latach jego świetności na krakowskiej polonistyce będzie się żartować, że tak jak Mon-
taigne mówił najpierw po łacinie, a dopiero potem w języku ojczystym, tak Błoński najpierw mówił po francusku, a dopiero potem po polsku. Jego babka jest rodaczką Napoleona - w domu używa się dwóch, a nawet trzech języków. Rodzice mówią między sobą po niemiecku, jeśli akurat nie chcą być rozumiani przez dzieci.
Będąc dzieckiem, Błoński zabawia się w dopisywanie optymistycznych zakończeń do porzuconych sztuk Słowackiego. W wieku 15 lat czyta Marcela Prousta w oryginale. Jako nastolatek ma już za sobą pierwsze publikacje. Jako dwudziestolatek zaczyna utrzymywać całą rodzinę - z pracy umysłowej. Przyjmuje posadę w "Przekroju". Publikuje w tygodniku teksty popularyzujące wśród Polaków kulturę francuską. Na długo przed pierwszą wydaną nad Wisłą książką Rolanda Barthes'a Błoński poświęca mu artykuł.
Na krakowskiej polonistyce zalicza się do ostatniego rocznika przed stalinowskimi reformami. Obowiązuje go jeszcze tzw. wielki egzamin z historii literatury. Ucieka wówczas sprzed drzwi gabinetu Stanisława Pigonia, bo stale myli mu się polowanie z grzybobraniem, a profesor odpytuje z ksiąg "Pana Tadeusza". Idzie do Juliusza Klei-nera - ten pyta syntetycznie. Dopiero po wpisaniu noty okazuje się, że egzaminowany nie kojarzy futurysty Yeżego Yankowskiego. Historia nie pozna przypadku, by jeszcze kiedyś dał się na niewiedzy przyłapać.
- To dziwna sytuacja intelektualisty najwyższych, że tak powiem, obrotów umysłowych w glątwie peerelowskiej - opowiada Tomasz Fiałkowski, redaktor "Tygodnika Powszechnego", z którym Błoński w późniejszych latach współpracuje. - W tak niesprzyjających okolicznościach pojawiło się pokolenie piekielnie inteligentnych, zdolnych, chłonnych ludzi. Debiutowało się wtedy jakimiś idiotycznymi recenzjami. Teksty nie były złe czy dobre, ale takie, jakie mogły być, bo trzeba się było poruszać w ramach zakreślonych przez system. Fascynują mnie ich intelektualne narodziny wbrew wszystkiemu, co dookoła. W Październiku każdy z nich w pewnym sensie eksplodował, a potem wybrał własną drogę, bo nareszcie stało się to możliwe.
Mowa nie tylko o Błońskim, ale też pisarzach i literaturoznawcach: Andrzeju Kijowskim, Konstantym Puzynie i Ludwiku Flaszenie, którzy biorą udział w prowadzonym przez Kazimierza Wykę seminarium zwanym krakowską szkołą krytyki. Bez dogmatyzmu nawiązując do podstaw ideologii marksistowskiej, udaje im się przełamać pokutujący wciąż jeszcze mętny i niepotrzebnie ozdobny model krytyki młodopolskiej. Który z nich największy? "Ty jesteś wykształcony, ja inteligentny" - złośliwie żartuje sobie z Błońskiego Kijowski.
Sama głowa
Błoński siedzi pochylony nad swą pierwszą naprawdę ważną książką (bo pierwszą w ogóle był "Gałczyński 1945-1953", kolejną - "Poeci i inni"). Pisze właśnie wstęp do "Zmiany warty", która ukaże się w 1961 roku i będzie próbą opowiedzenia o polskim Październiku ,56 poprzez pryzmat młodego pokolenia prozaików. Pokój wypełniają kłęby papierosowego dymu. Pali ekstra mocne bez filtra - nawet do 40 dziennie. Pewnie jak zwykle wstał o dziewiątej, by zasiąść do swego zielonego consula. Będzie pisał na tej maszynie do obiadu, a potem pojedzie po żonę. Teraz jednak wystukuje na kartce papieru wyznanie: jego dzieciństwo upłynęło pod znakiem zazdrości o symbolicznego "starszego brata". Zazdrościł pokoleniu swego ojca miejsca w historii. Zazdrościł rówieśnikom, którzy brali udział w powstaniu. Niektórzy nawet zginęli - to dopiero coś. Sam zwykle raczej obierał ziemniaki. I czytał.
- Nazwałbym to syndromem dziarskiego chłopca - wyjaśnia Krzysztof Błoński, syn Jana. - Ojciec nie był wysportowany, choć pływał, a w szkole w Toruniu podobno grywał w koszykówkę. Podkreślał jednak, że nigdy nie był dziarskim chłopcem: odważnym, wysportowanym, męskim. Chyba go to nie interesowało. W pewnym momencie postanowił, że zajmie się "samą głową". Gdy grałem mecze koszykówki czy tenisa, przychodził popatrzeć. Ale prawdziwy mecz oglądał tylko raz w życiu - podczas pamiętnego mundialu w 1974 roku. Nie mieliś-my telewizora. Ojciec do końca życia nie oglądał telewizji, rodzice poszli więc do naszego sąsiada Stanisława Lema, aby tam zobaczyć ten mecz. Jedyny przegrany przez Polaków w tym turnieju.
Skupienie na "samej głowie" oznacza brak przywiązania do spraw przyziemnych. Błoński nigdy nie zajmuje się domem - nie sprząta, nie zmywa, nie wbija gwoździ. Do spraw materialnych też nie przywiązuje większej wagi. Lubi podróżować, byle nie samolotem. Ma jednak w nosie warunki. Ważne jest to, czego może się dzięki wyprawie dowiedzieć. Podczas jednego z pobytów w Paryżu mieszka w maleńkim pokoju bez okien, przez tydzień zjada wraz z Konstantym Puzyną dziesięć chińskich konserw, ale wieczorami chadza do teatru. Prawie jak bohater "Monizy Clavier" Sławomira Mrożka, jednego z najważniejszych autorów Błońskiego. Zajmowanie się "samą głową" to też brak dbałości o wygląd zewnętrzny. Gdy Czesław Miłosz spotka któregoś razu Błońskiego w eleganckim Hotelu d'Angleterre w Kopenhadze, na drugi dzień podaruje mu krawat.
- Miał coś takiego luźnego w sobie, że elegancja nawet by mu nie pasowała - opowiada aktorka Anna Polony, która pracowała z Błońskim, gdy był kierownikiem literackim Starego Teatru. - Ta niedbałość stroju była integralnym fragmentem jego osobowości. Skupiony był na myśleniu. O rzeczach ważnych.
50 fiszek
W 1967 roku Błoński wraca do Krakowa z Paryża, gdzie na Sorbonie był lektorem Wydziału Literatury i Nauk Humanistycznych. O tę posadę bardzo się starał, bo była dla niego szansą na chwilowe choć wyzwolenie się z intelektualnie dusznego PRL. Pomogło francuskie pochodzenie. Na Uniwersytecie Jagiellońskim jako pracę doktorską chce złożyć swoją książkę o Mikołaju Sępie--Szarzyńskim. Słyszy: "Bardzo ładnie, ale to jest habilitacja. Proszę do tego dorobić doktorat". Oba tytuły zdobywa w niespełna dwa lata.
- Gdy przyszedłem do Błońskiego pisać doktorat, on był jeszcze początkujący i nie bardzo wiedział, czego ode mnie żądać - wspomina Jarzębski. - Albo może i wiedział, ale w takim starym stylu. Na przykład pytał srogo: "Ile pan ma fiszek?". Ja też byłem początkujący, więc wydawało mi się po takim pytaniu, że prawdziwy uczony powinien mieć ich mnóstwo. Sporządziłem wtedy z 50. Nigdy nie miałem z nich najmniejszego pożytku, bo są ludzie, którzy po prostu nie potrafią pracować z fiszkami, i ja się do nich zaliczam, podobnie zresztą jak Błoński.
- Pod koniec lat 70. z kolegami z historii sztuki poszliśmy kilka razy na wykład monograficzny Błońskiego o Mrożku - wspomina Fiałkowski. - To było fascynujące doświadczenie, coś jak teatr jednego aktora. Interpretował wtedy jednoaktówki Mrożka z lat 60., jak "Zabawa" czy "Na pełnym morzu", i było to niebywałe. Z jednej strony precyzyjnie rozbierał omawiany tekst na części, a z drugiej niesamowicie się nim bawił. Cytował całe passusy, obszerne fragmenty dialogów, wybuchał śmiechem. Bardzo to było piękne. To samo z Gombrowiczem, Miłoszem, Witkacym. Ci autorzy nigdy nie przestali go zaciekawiać, nawet przy pięćdziesiątej lekturze. Poświęcił im książki.
Błoński tłumaczy też z francuskiego, m.in. Eugene'a Ionesco czy Jeana Geneta. Interesują go autorzy nierzadko uważani za niemoralnych, jak np. Georges Bataille, którego "Historia oka" czytana była początkowo jak zwyczajna pornografia, a pośmiertnie wydana "Moja matka" opowiadała historię kazirodczego związku 17-latka i jego wciąż atrakcyjnej rodzicielki.
W późniejszych latach Błoński promuje młodych autorów, nie tylko pisząc recenzje, ale i zasiadając w jury Nagrody Kościelskich (dostrzega m.in. talent Pawła Huelle i Magdaleny Tulli). Gdy Jarzębski przynosi mu mozolnie spłodzone fragmenty pracy, Błoński bierze je do ręki i przerzuca kartki jak maszyna. Nawet w tak niewiarygodnym tempie czyta zawsze ze zrozumieniem. - Był człowiekiem zajętym, nie miałem poczucia, by mnie prowadził za rączkę, ale był bardzo pomocny, gdy tego potrzebowałem - zaznacza Jarzębski. - Miewał świetne obserwacje właściwie we wszystkich dziedzinach, także w ekonomii. Mawiał na przykład: "Bułka, która w 1870 roku kosztowała 2 grajcary, w 1914 kosztowała nadal 2 grajcary, to był najbardziej stabilny okres ekonomiczny w dziejach Europy, dlatego pierwsza wojna światowa była takim szokiem dla wszystkich". Również literaturę widział bardzo wielostronnie.
Dla Błońskiego wciąż najważniejsza jest "sama głowa". - Byliśmy razem w bardzo pięknym muzeum malarstwa w Lille - wspomina Jerzy Jarzębski. - Ma ono oczywiście przerwę obiadową, bo to jest Francja i wszyscy muszą porządnie zjeść. Przerwa zaczynała się o godz. 13 lub 14, ale już kwadrans wcześniej zaczęto nas nawoływać do wyjścia. Błoński zakrzyknął z perfekcyjnie zagraną złością: "Taaak, żreć, żreć!".
Są w Lille na sesji naukowej, z której mają jechać do Paryża pociągiem. Kursują średnio raz na godzinę. Siadają w restauracji na dworcu. Rozmawia im się tak dobrze, że przegapiają kolejne odjazdy. Gadają ponad trzy godziny. - Dziś nie umiałbym nawet powiedzieć, jaki był temat naszej rozmowy - twierdzi Jarzębski. - Zapewne był związany z ostatnimi wydarzeniami, bo to był 1987 rok, sesja się zaczęła od wiadomości o śmierci Jeleńskiego, która nas niesłychanie poruszyła.
Patrzą na getto
Jest rok 1987. Pokój w krakowskim mieszkaniu. Błoński siedzi przy swym consulu. Dym. Na kartce papieru pojawiają się najpierw strofy z "Campo di Fiori" Miłosza, a zaraz potem słowa: "Przestać się bronić, usprawiedliwiać, targować. Podkreślać, czego nie mogliśmy zrobić, za okupacji czy dawniej. Zrzucać winę na uwarunkowania polityczne, społeczne, ekonomiczne. Powiedzieć najpierw: tak, jesteśmy winni. Przyjęliśmy Żydów do naszego domu, ale kazaliśmy im mieszkać w piwnicy. Kiedy chcieli wejść na pokoje, obiecywaliśmy, że wpuścimy, jeśli przestaną być Żydami, jeśli się ucywilizują, jak mawiano w XIX wieku, nie tylko w Polsce, rzecz jasna".
Tekst "Biedni Polacy patrzą na getto" ukazuje się w "Tygodniku Powszechnym". Przychodzą po nim setki listów, także bardzo krytycznych. Niektórzy nazywają Błońskiego polakożercą.
Jarzębski: - Przeraził mnie sposób recepcji tego tekstu. Zrozumiałem, co to znaczy poruszyć temat żydowski w Polsce.
Fiałkowski pracuje jeszcze wtedy w redakcji miesięcznika "Znak". Ukazują się wówczas ze dwa numery poświęcone relacjom polsko-żydowskim. Po którymś nieszczególnie fortunnym tekście na temat współczesnego Izraela przychodzi list od emigrantki ze Szwecji. Bardzo gorzki i niemiły, ale szczery.
- Początkowo wcale nie miałem ochoty odpowiadać, ale w końcu się przemogłem - mówi Fiałkowski. - Napisałem, że nie mieliśmy złych intencji, a dyskurs się zmienia, na dowód czego załączam tekst Błońskiego z "Tygodnika", który jest częścią tej samej firmy. Trzy tygodnie później otrzymałem list w zupełnie odmiennej tonacji, jakby pisała go inna osoba. Autorka niemal nas przepraszała, bo nie sądziła, że dane jej będzie coś takiego kiedykolwiek przeczytać. Miała poczucie, że jest straszna niezagojona rana, którą wszyscy dotąd ignorowali, ale wreszcie ktoś odważył się powiedzieć coś, co należało powiedzieć już dawno.
Jak to było z tymi żydowskimi dziećmi, które bohater spotkał na ulicy w czasie okupacji? Był tylko chłopiec czy też dziewczynka? Uciekli? Złapano ich? Historię, która staje się bezpośrednim powodem do napisania "Biednych Polaków", każdy przytacza nieco inaczej. Było to zapewne na tłocznej ulicy, w biały dzień, skądś wychynęły zagrożone maluchy. Nikt im nie pomógł. Także Błoński. Czy dziesięciolatek poczuł wtedy ulgę? Bałby się, gdyby Żydzi chowali się u niego w domu?
- Może nie było tego widać na co dzień, ale ojca bardzo wojna dotknęła - twierdzi Krzysztof Błoński. - Cztery lata spędził w okupowanej Warszawie. Obaj bracia dziadka zostali zamordowani, ale nie przez Niemców, tylko przez Sowietów we Lwowie, bo byli prokuratorami. Dziadek miał od tego czasu wstręt do Sowietów, nawet mnie to po nim zostało. Z kolei rodzina mamy prowadziła drukarnię na Woli Justowskiej. Jej krewną była Ludmiła Korbuttowa, działaczka Stronnictwa Demokratycznego. Po pacyfikacji Woli ona i dwie siostry zostały wywiezione do obozu. To dopełnia obrazu - obie rodziny podczas wojny ogromnie ucierpiały.
Podczas jednego z wykładów we Wrocławiu po publikacji "Biednych Polaków" Błoński opowiada o współodpowiedzialności. Atakuje go studentka, mówiąc, że coś takiego jak zbiorowa odpowiedzialność nie istnieje. Spogląda na nią spokojnie i odparowuje: "Gdyby nie istniała, toby pani nie mieszkała we Wrocławiu".
Katolicyzm jest fundamentem jego postawy. Ale - jak na polskie warunki - nietypowy. Prostota i skromność zamiast kardynalskiej purpury. We Francji Błoński styka się z księżmi robotnikami, co ma na niego ogromny wpływ. - Pamiętam, jak razem z teatrem na zaproszenie władz sowieckich pojechaliśmy do kochanego Związku Radzieckiego - opowiada Polony. - Najpierw byliśmy w Moskwie, potem w Wilnie. Obejrzeliśmy Ostrą Bramę. Potem poszliśmy do kościoła. Błoński w swym beżowym płaszczu stał w bocznej nawie, potem podszedł i przyjął komunię świętą. Tak bardzo mnie to wzruszyło! Wtedy to było coś. Także gdy rozmawiał o Bogu, miał w sobie cudowną pewność. Ze mną jest w tych sprawach raczej raz tak, raz siak, więc dawał mi pokrzepienie.
- Ojciec wierzył, że są rzeczy, od których odejść nie można - zauważa Krzysztof Błoński. - Jedną z nich była bezkompromisowość w sprawach politycznych i w sprawach uczciwości. Bywał jak Katon. Nigdy nam nie pomagał w sytuacjach, które wymagały interwencji wykraczającej poza przyjęte zasady - zasłużyłeś, to masz. Wiem, że ojca kilka razy próbowano straszyć czy namawiać do współpracy z SB. Nigdy nie ustąpił. Nie wysuwał się na plan pierwszy, ale władza doskonale wiedziała, jak jest niebezpieczny. W tym kontekście cytował go nawet Gomułka czy któryś z jego kacyków.
Jarzębski: - Błoński nie był dysydentem w takim sensie, żeby podpisywał listy czy wstępował do KOR-u, ale miał ogromny wpływ na swobodę myślenia. Kiedyś miałem w ręku wewnętrzny biuletyn partyjny. Był tam mały artykulik na temat tego prof. Błońskiego, który tak nam szkodzi i jest przeciwnikiem tak poważnym, że trzeba coś z nim w końcu zrobić. W taki właśnie sposób był widziany przez partię. Zresztą bardzo słusznie, bo był przeciwnikiem, którego trudno było zahaczyć.
- Pewne rzeczy dzięki ojcu były w naszej rodzinie oczywiste - dodaje Krzysztof Błoński. - Gdy ogłaszano stan wojenny, on był na Kongresie Kultury Polskiej, mama była przewodniczącą "Solidarności" w Szpitalu im. Żeromskiego, ja byłem wiceprzewodniczącym "Solidarności" na Akademii Pedagogicznej, a brat drukował ulotki w PAN. Nie mieliśmy wątpliwości, co w tej sytuacji jest najważniejsze.
W stanie wojennym Błoński jest prorektorem. Gdy wraca z zagranicy, robią mu rewizję osobistą. Jego żona, Teresa Błońska, ironizuje: "Rektor bez majtek!".
Mieszaniny
Z poczucia humoru znani są oboje. Przychodzących do ich domu - wśród gości są m.in. redaktor Jerzy Turowicz, pisarze Sławomir Mrożek i Jan Józef Szczepański czy reżyserzy Andrzej Wajda i Jerzy Jarocki - Błoński wita na progu, zamaszyście wymachując rękoma i pokrzykując: "Aaaa, mój wieeelki, mój wspaaaniały!".
- To był słodki misio! - wspomina Polony. - Serdeczny, otwarty, dowcipny. Miał w sobie coś jasnego, niemal dziecinnego, ale nie infantylnego, bo to był przecież przemądry człowiek. Którejś niedzieli spotkaliśmy się na ulicy. Błoński przedstawił mnie małżonce, mówiąc: "To nasza wielka artystka". Były jakieś lata 70., trochę już byłam znana, ale bez przesady, nic specjalnego. Odparłam, że wielka to była Modrzejewska, a on mi na to: "A kto to wie? Widział ją ktoś?".
Pani Teresa ma w sobie naturalną skłonność do wysuwania się na pierwszy plan. Przy Błońskim musi ją w sobie zdusić. Karierę zarzuca przez wyjazd do Paryża, gdy mąż dostaje pracę na Sorbonie, a ona ma wówczas już prawie gotowy doktorat. To dla niego bardzo ważny oddech intelektualny. Podporządkowuje się ona. Potem jej głównym zadaniem staje się stworzenie domu - ciepłego, gościnnego, z tradycjami. Połowa Krakowa ściąga tam na coroczne kolędowanie (Błoński śpiewa bardzo źle), przy rodzinnym stole odbywają się konkursy literackie, do poduszki czyta się poezję.
Gdy Błoński zaczyna chorować, żona bierze na swoje barki ciężar opieki nad nim. - W ostatnich latach współpracy z "Tygodnikiem" byłem jego łącznikiem z redakcją - wyjaśnia Fiałkowski. - Przynosił mi teksty wygrzebane z szuflad, nazwaliśmy ten cykl "Mieszaniny". Duża sala przy ul. Wiślnej była jeszcze wtedy pokryta labiryntem ciemnych boksów. Podchodził do mnie i zawsze przez chwilę rozmawialiśmy. To było przejmujące, bo miałem świadomość, że jego choroba postępuje. Zaczęła się, niestety, gdy był u szczytu swych możliwości intelektualnych.
Dopiero po jakimś czasie Fiałkowski dowiaduje się, że Błońskiego do redakcji "Tygodnika" odprowadza żona. Zostaje zwykle na dole, by nie sprawiać wrażenia, że przyszedł pod opieką. Nie chce go krępować.
- Ostatni raz widziałam się z Jasiem, gdy czytałam fragmenty jego książki o Witkacym podczas premiery w Wydawnictwie Literackim - przypomina sobie Polony. - Był już wtedy w bardzo kiepskiej formie. Odpowiadał czasem na zupełnie inne pytanie, niż zostało mu zadane. Wszystko mu się mieszało, zapominał, kontakt z nim był już mocno utrudniony.
Teresa Błońska zmarła pierwsza. Błoński został niemal sam.
- Rzutem na taśmę udało mu się skończyć "Witkacego", ale nie był do końca zadowolony z tej monografii - twierdzi Krzysztof Błoński. - Pracował nad nią do końca życia, była to właściwie jego zmora. Miał też wyrzuty sumienia z powodu Szymborskiej. Uważał, że powinien napisać o niej coś poważnego. Nigdy jednak do tego nie doszło. Jeszcze siedem lat temu podejmował próby, ale zrobić tego już nie potrafił.
W późniejszych latach Błoński promuje młodych autorów, nie tylko pisząc recenzje, ale i zasiadając w jury Nagrody Kościelskich (dostrzega m.in. talent Pawła Huelle i Magdaleny Tulli). Gdy Jarzębski przynosi mu mozolnie spłodzone fragmenty pracy, Błoński bierze je do ręki i przerzuca kartki jak maszyna. Nawet w tak niewiarygodnym tempie czyta zawsze ze zrozumieniem. - Był człowiekiem zajętym, nie miałem poczucia, by mnie prowadził za rączkę, ale był bardzo pomocny, gdy tego potrzebowałem - zaznacza Jarzębski. - Miewał świetne obserwacje właściwie we wszystkich dziedzinach, także w ekonomii. Mawiał na przykład: "Bułka, która w 1870 roku kosztowała 2 grajcary, w 1914 kosztowała nadal 2 grajcary, to był najbardziej stabilny okres ekonomiczny w dziejach Europy, dlatego pierwsza wojna światowa była takim szokiem dla wszystkich". Również literaturę widział bardzo wielostronnie.
Dla Błońskiego wciąż najważniejsza jest "sama głowa". - Byliśmy razem w bardzo pięknym muzeum malarstwa w Lille - wspomina Jerzy Jarzębski. - Ma ono oczywiście przerwę obiadową, bo to jest Francja i wszyscy muszą porządnie zjeść. Przerwa zaczynała się o godz. 13 lub 14, ale już kwadrans wcześniej zaczęto nas nawoływać do wyjścia. Błoński zakrzyknął z perfekcyjnie zagraną złością: "Taaak, żreć, żreć!".
Są w Lille na sesji naukowej, z której mają jechać do Paryża pociągiem. Kursują średnio raz na godzinę. Siadają w restauracji na dworcu. Rozmawia im się tak dobrze, że przegapiają kolejne odjazdy. Gadają ponad trzy godziny. - Dziś nie umiałbym nawet powiedzieć, jaki był temat naszej rozmowy - twierdzi Jarzębski. - Zapewne był związany z ostatnimi wydarzeniami, bo to był 1987 rok, sesja się zaczęła od wiadomości o śmierci Jeleńskiego, która nas niesłychanie poruszyła.
Patrzą na getto
Jest rok 1987. Pokój w krakowskim mieszkaniu. Błoński siedzi przy swym consulu. Dym. Na kartce papieru pojawiają się najpierw strofy z "Campo di Fiori" Miłosza, a zaraz potem słowa: "Przestać się bronić, usprawiedliwiać, targować. Podkreślać, czego nie mogliśmy zrobić, za okupacji czy dawniej. Zrzucać winę na uwarunkowania polityczne, społeczne, ekonomiczne. Powiedzieć najpierw: tak, jesteśmy winni. Przyjęliśmy Żydów do naszego domu, ale kazaliśmy im mieszkać w piwnicy. Kiedy chcieli wejść na pokoje, obiecywaliśmy, że wpuścimy, jeśli przestaną być Żydami, jeśli się ucywilizują, jak mawiano w XIX wieku, nie tylko w Polsce, rzecz jasna".
Tekst "Biedni Polacy patrzą na getto" ukazuje się w "Tygodniku Powszechnym". Przychodzą po nim setki listów, także bardzo krytycznych. Niektórzy nazywają Błońskiego polakożercą.
Jarzębski: - Przeraził mnie sposób recepcji tego tekstu. Zrozumiałem, co to znaczy poruszyć temat żydowski w Polsce.
Fiałkowski pracuje jeszcze wtedy w redakcji miesięcznika "Znak". Ukazują się wówczas ze dwa numery poświęcone relacjom polsko-żydowskim. Po którymś nieszczególnie fortunnym tekście na temat współczesnego Izraela przychodzi list od emigrantki ze Szwecji. Bardzo gorzki i niemiły, ale szczery.
- Początkowo wcale nie miałem ochoty odpowiadać, ale w końcu się przemogłem - mówi Fiałkowski. - Napisałem, że nie mieliśmy złych intencji, a dyskurs się zmienia, na dowód czego załączam tekst Błońskiego z "Tygodnika", który jest częścią tej samej firmy. Trzy tygodnie później otrzymałem list w zupełnie odmiennej tonacji, jakby pisała go inna osoba. Autorka niemal nas przepraszała, bo nie sądziła, że dane jej będzie coś takiego kiedykolwiek przeczytać. Miała poczucie, że jest straszna niezagojona rana, którą wszyscy dotąd ignorowali, ale wreszcie ktoś odważył się powiedzieć coś, co należało powiedzieć już dawno.
Jak to było z tymi żydowskimi dziećmi, które bohater spotkał na ulicy w czasie okupacji? Był tylko chłopiec czy też dziewczynka? Uciekli? Złapano ich? Historię, która staje się bezpośrednim powodem do napisania "Biednych Polaków", każdy przytacza nieco inaczej. Było to zapewne na tłocznej ulicy, w biały dzień, skądś wychynęły zagrożone maluchy. Nikt im nie pomógł. Także Błoński. Czy dziesięciolatek poczuł wtedy ulgę? Bałby się, gdyby Żydzi chowali się u niego w domu?
- Może nie było tego widać na co dzień, ale ojca bardzo wojna dotknęła - twierdzi Krzysztof Błoński. - Cztery lata spędził w okupowanej Warszawie. Obaj bracia dziadka zostali zamordowani, ale nie przez Niemców, tylko przez Sowietów we Lwowie, bo byli prokuratorami. Dziadek miał od tego czasu wstręt do Sowietów, nawet mnie to po nim zostało. Z kolei rodzina mamy prowadziła drukarnię na Woli Justowskiej. Jej krewną była Ludmiła Korbuttowa, działaczka Stronnictwa Demokratycznego. Po pacyfikacji Woli ona i dwie siostry zostały wywiezione do obozu. To dopełnia obrazu - obie rodziny podczas wojny ogromnie ucierpiały.
Podczas jednego z wykładów we Wrocławiu po publikacji "Biednych Polaków" Błoński opowiada o współodpowiedzialności. Atakuje go studentka, mówiąc, że coś takiego jak zbiorowa odpowiedzialność nie istnieje. Spogląda na nią spokojnie i odparowuje: "Gdyby nie istniała, toby pani nie mieszkała we Wrocławiu".
Katolicyzm jest fundamentem jego postawy. Ale - jak na polskie warunki - nietypowy. Prostota i skromność zamiast kardynalskiej purpury. We Francji Błoński styka się z księżmi robotnikami, co ma na niego ogromny wpływ. - Pamiętam, jak razem z teatrem na zaproszenie władz sowieckich pojechaliśmy do kochanego Związku Radzieckiego - opowiada Polony. - Najpierw byliśmy w Moskwie, potem w Wilnie. Obejrzeliśmy Ostrą Bramę. Potem poszliśmy do kościoła. Błoński w swym beżowym płaszczu stał w bocznej nawie, potem podszedł i przyjął komunię świętą. Tak bardzo mnie to wzruszyło! Wtedy to było coś. Także gdy rozmawiał o Bogu, miał w sobie cudowną pewność. Ze mną jest w tych sprawach raczej raz tak, raz siak, więc dawał mi pokrzepienie.
- Ojciec wierzył, że są rzeczy, od których odejść nie można - zauważa Krzysztof Błoński. - Jedną z nich była bezkompromisowość w sprawach politycznych i w sprawach uczciwości. Bywał jak Katon. Nigdy nam nie pomagał w sytuacjach, które wymagały interwencji wykraczającej poza przyjęte zasady - zasłużyłeś, to masz. Wiem, że ojca kilka razy próbowano straszyć czy namawiać do współpracy z SB. Nigdy nie ustąpił. Nie wysuwał się na plan pierwszy, ale władza doskonale wiedziała, jak jest niebezpieczny. W tym kontekście cytował go nawet Gomułka czy któryś z jego kacyków.
Jarzębski: - Błoński nie był dysydentem w takim sensie, żeby podpisywał listy czy wstępował do KOR-u, ale miał ogromny wpływ na swobodę myślenia. Kiedyś miałem w ręku wewnętrzny biuletyn partyjny. Był tam mały artykulik na temat tego prof. Błońskiego, który tak nam szkodzi i jest przeciwnikiem tak poważnym, że trzeba coś z nim w końcu zrobić. W taki właśnie sposób był widziany przez partię. Zresztą bardzo słusznie, bo był przeciwnikiem, którego trudno było zahaczyć.
- Pewne rzeczy dzięki ojcu były w naszej rodzinie oczywiste - dodaje Krzysztof Błoński. - Gdy ogłaszano stan wojenny, on był na Kongresie Kultury Polskiej, mama była przewodniczącą "Solidarności" w Szpitalu im. Żeromskiego, ja byłem wiceprzewodniczącym "Solidarności" na Akademii Pedagogicznej, a brat drukował ulotki w PAN. Nie mieliśmy wątpliwości, co w tej sytuacji jest najważniejsze.
W stanie wojennym Błoński jest prorektorem. Gdy wraca z zagranicy, robią mu rewizję osobistą. Jego żona, Teresa Błońska, ironizuje: "Rektor bez majtek!".
Mieszaniny
Z poczucia humoru znani są oboje. Przychodzących do ich domu - wśród gości są m.in. redaktor Jerzy Turowicz, pisarze Sławomir Mrożek i Jan Józef Szczepański czy reżyserzy Andrzej Wajda i Jerzy Jarocki - Błoński wita na progu, zamaszyście wymachując rękoma i pokrzykując: "Aaaa, mój wieeelki, mój wspaaaniały!".
- To był słodki misio! - wspomina Polony. - Serdeczny, otwarty, dowcipny. Miał w sobie coś jasnego, niemal dziecinnego, ale nie infantylnego, bo to był przecież przemądry człowiek. Którejś niedzieli spotkaliśmy się na ulicy. Błoński przedstawił mnie małżonce, mówiąc: "To nasza wielka artystka". Były jakieś lata 70., trochę już byłam znana, ale bez przesady, nic specjalnego. Odparłam, że wielka to była Modrzejewska, a on mi na to: "A kto to wie? Widział ją ktoś?".
Pani Teresa ma w sobie naturalną skłonność do wysuwania się na pierwszy plan. Przy Błońskim musi ją w sobie zdusić. Karierę zarzuca przez wyjazd do Paryża, gdy mąż dostaje pracę na Sorbonie, a ona ma wówczas już prawie gotowy doktorat. To dla niego bardzo ważny oddech intelektualny. Podporządkowuje się ona. Potem jej głównym zadaniem staje się stworzenie domu - ciepłego, gościnnego, z tradycjami. Połowa Krakowa ściąga tam na coroczne kolędowanie (Błoński śpiewa bardzo źle), przy rodzinnym stole odbywają się konkursy literackie, do poduszki czyta się poezję.
Gdy Błoński zaczyna chorować, żona bierze na swoje barki ciężar opieki nad nim. - W ostatnich latach współpracy z "Tygodnikiem" byłem jego łącznikiem z redakcją - wyjaśnia Fiałkowski. - Przynosił mi teksty wygrzebane z szuflad, nazwaliśmy ten cykl "Mieszaniny". Duża sala przy ul. Wiślnej była jeszcze wtedy pokryta labiryntem ciemnych boksów. Podchodził do mnie i zawsze przez chwilę rozmawialiśmy. To było przejmujące, bo miałem świadomość, że jego choroba postępuje. Zaczęła się, niestety, gdy był u szczytu swych możliwości intelektualnych.
Dopiero po jakimś czasie Fiałkowski dowiaduje się, że Błońskiego do redakcji "Tygodnika" odprowadza żona. Zostaje zwykle na dole, by nie sprawiać wrażenia, że przyszedł pod opieką. Nie chce go krępować.
- Ostatni raz widziałam się z Jasiem, gdy czytałam fragmenty jego książki o Witkacym podczas premiery w Wydawnictwie Literackim - przypomina sobie Polony. - Był już wtedy w bardzo kiepskiej formie. Odpowiadał czasem na zupełnie inne pytanie, niż zostało mu zadane. Wszystko mu się mieszało, zapominał, kontakt z nim był już mocno utrudniony.
Teresa Błońska zmarła pierwsza. Błoński został niemal sam.
- Rzutem na taśmę udało mu się skończyć "Witkacego", ale nie był do końca zadowolony z tej monografii - twierdzi Krzysztof Błoński. - Pracował nad nią do końca życia, była to właściwie jego zmora. Miał też wyrzuty sumienia z powodu Szymborskiej. Uważał, że powinien napisać o niej coś poważnego. Nigdy jednak do tego nie doszło. Jeszcze siedem lat temu podejmował próby, ale zrobić tego już nie potrafił.
Tekst pochodzi z serwisu Wyborcza.pl - http://wyborcza.pl/0,0.html © Agora SA
*****
Życiorysy. Najpierw z Onet.pl:
Jan Błoński polski krytyk i historyk literatury, eseista, tłumacz urodził się 15 stycznia 1931 w Warszawie, studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1959-1962 był pracownikiem Instytutu Badań Literackich PAN. Od 1970 związał się z Uniwersytetem Jagiellońskim jako prorektor UJ ds. dydaktycznych, (1981-1984), dyrektor Instytutu Filologii Polskiej (1988-1991), kierownik Zakładu Teatru (1977-1980) i Katedry Literatury Polskiej XX wieku (1995-1997).
Jako krytyk literacki Błoński zajmował się przede wszystkim poezją, komentując przemiany liryki w latach pięćdziesiątych: ("Gałczyński", 1955, "Poeci i inni", 1956) potem na przykładzie prozy opisał przełom związany z "polskim październikiem" 1956 ("Zmiana warty", 1961)).
Uznanie w świecie literackim przyniosły Błońskiemu przede wszystkim jego interpretacje dzieł klasyków XX wieku: Prousta ("Widzieć jasno w zachwyceniu", 1965), Becketta ("Samuel Beckett", 1982), Stanisława Ignacego Witkiewicza ("Stanisław Ignacy Witkiewicz jako dramaturg", 1973 i "Od Stasia do Witkacego" 1997). Jan Błoński pisał też o Gombrowiczu ("Forma, śmiech i rzeczy ostateczne", 1994), Miłoszu ("Miłosz jak świat", 1998) i Mrożku ("Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka", 1995).
Rozległość zainteresowań Błońskiego była zawsze imponująca - zanim został profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, habilitował się na podstawie książki o Sępie-Szarzyńskim ("Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku", 1967), zajmował się dramatem i teatrem (także jako kierownik literacki krakowskiego Starego Teatru), tłumaczył francuskich krytyków i pisarzy (m.in. Geneta). Nigdy też nie stracił kontaktu z literaturą najnowszą.
Błoński uchodził za jednego z ostatnich przedstawicieli dawnej szkoły krytyków literackich, dla których pisanie o literaturze było równie ważne co tworzenie literatury, krytyków, którzy czuli się partnerami pisarzy. O pozycji Błońskiego w świecie literaturoznawstwa zadecydował bezbłędny słuch i umiejętność rozpoznania wartości: to Błoński w ostatnich dziesięcioleciach "namaszczał" debiutantów, ustalał literackie hierarchie.
W latach 1950-1960 Jan Błoński pracował w redakcji "Przekroju", prowadząc dział literacki, współpracował m.in. z "Życiem Literackim", "Nową Kulturą", "Twórczością", "Dialogiem", "Tygodnikiem Powszechnym", był współtwórcą i redaktorem naczelnym "Tekstów" (1972-1974).
W 1987 roku Błoński opublikował esej "Biedni Polacy patrzą na getto", który zainicjował dyskusję nad problemem polskiej odpowiedzialności moralnej w obliczu holokaustu. Esej Błońskiego, którego autor wzywa Polaków do rachunku sumienia, do dziś uchodzi za jeden z najważniejszych głosów dotyczących wspólnej historii Polaków i Żydów.
Zmarł 10 lutego 2009 roku w Krakowie.
***********
Za culture.pl:
Urodził się w 1931 w Warszawie, historyk literatury, krytyk, eseista, tłumacz. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, debiutował młodo i stał się od razu jedną z najwybitniejszych postaci "krakowskiej szkoły" krytyki.
Zajmował się wpierw przede wszystkim poezją, komentując przemiany liryki w latach pięćdziesiątych ("Gałczyński"; "Poeci i inni"), potem na przykładzie prozy opisał przełom związany z "polskim październikiem" 1956 ("Zmiana warty"), zasłynął jednak głównie jako interpretator dzieł klasyków XX wieku: Prousta ("Widzieć jasno w zachwyceniu"), Becketta ("Samuel Beckett"), Stanisława Ignacego Witkiewicza ("Stanisław Ignacy Witkiewicz jako dramaturg"; "Od Stasia do Witkacego"), Gombrowicza ("Forma, śmiech i rzeczy ostateczne"), Miłosza ("Miłosz jak świat"), Mrożka ("Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka"). Rozległość jego zainteresowań była zawsze imponująca. Zanim został profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego habilitował się na podstawie świetnej książki o Sępie-Szarzyńskim ("Mikołaj Sęp-Szarzyński a początki polskiego baroku"), zajmował się dramatem i teatrem (także jako kierownik literacki krakowskiego Teatru Starego), tłumaczył francuskich krytyków i pisarzy (m.in. Geneta), nigdy też nie stracił kontaktu z literaturą najnowszą. Zachwycała zawsze doskonałość jego krytycznego stylu, prostota, kunszt takiego "streszczania" utworu, które objawia wszystkie jego piękności i komplikacje. Zarazem o jego pozycji jako krytyka zadecydował bezbłędny słuch i umiejętność rozpoznania wartości: to Błoński w ostatnich dziesięcioleciach "namaszczał" debiutantów, ustalał literackie hierarchie. W szerokim świecie stał się jednak znany głównie jako autor eseju "Biedni Polacy patrzą na getto", który zainicjował niezwykle gorącą dyskusję nad problemem polskiej odpowiedzialności moralnej w obliczu holocaustu. Był więc Błoński w minionym półwieczu nie tylko największym z komentatorów polskiej literatury współczesnej, ale też jej sumieniem, bezkompromisowo atakowanym autorem niewygodnych pytań.
Jan Błoński zmarł 10 lutego 2009 roku.
Bibliografia:
*******
A na koniec za onet.pl nieco z książki Błońskiego Forma, śmiech i rzeczy ostateczne:
Ferdydurke jest najchętniej czytaną z powieści Gombrowicza, przynajmniej w Polsce. Polscy czytelnicy uważają ją też często za najlepszą, inaczej niż zagraniczni, którzy cenią nieraz wyżej Pornografię. Może warto chwilę pomyśleć, skąd ta popularność Ferdydurke.
Chyba najpierw stąd, że – mimo dwuznacznego zakończenia – ogólna tonacja powieści jest szaleńczo wesoła, mamy też czytając wrażenie, że autor bawi się równie dobrze jak my... Z tej wesołości sporo musi jednak umknąć etranżerom. Polski czytelnik o wiele łatwej rozpoznaje miejsca i środowiska, gdzie dzieje się Ferdydurke, słowne zaś rozhasanie Gombrowicza dociera doń bezpośrednio. Zapewne, nie ma już (czy jeszcze) ziemian, Słowacki zaś wieszczy rzadziej i ciszej. Rodakom łatwiej mimo wszystko docenić trafność i złośliwość obyczajowych obserwacji! Ten sam dwór – rodzinny – posłużył Gombrowiczowi za model w Ferdydurke i Pornografii. Przed wojną jednak w nim bywał, okupację rysował z wyobraźni. Nie można powiedzieć, aby polskiemu czytelnikowi było to całkiem obojętne.. Ale dzisiaj pojmuje on już, że niewielka trafność tej okupacyjnej rekonstrukcji ma małe znaczenie dla zrozumienia Pornografii.
Może to już zabrzmieć zaskakująco: przed i po wojnie Ferdydurke została wydana pod koniec 1937 roku, pierwsze wydanie ma na okładce rok 1938 – przed wojną zatem i po wielu ludzi, może nawet większość, czytało Ferdydurke jako humorystyczną (satyryczną?) powieść obyczajową. Także interpretacje z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (powieśc wznowiono dopiero w 1957) podkreślały silnie ideowo-społeczny aspekt Ferdydurke. Kto jak kto, ale Sandauer czuł dobrze artystyczne nowatorstwo Gombrowicza. Ale i on uważał Ferdydurke za nowe Wesele, złośliwą panoramę polskiej kulturalnej niemocy... Polak tradycyjny, okopany w szkole i we dworze, walczyć miał tam z karykaturalnymi fanfaronami scjentyczno-inżynierskiego postępu. Pimkowie i dziś trzymają się nie najgorzej, rasa zaś Miedziaków rozpleniła się znacznie, choć nie do Paryża jeździ po swoje mądrości, lecz za ocean. Więc i współczesny czytelnik polski może bez trudu zrozumieć Gombrowiczowską krytykę obyczajów i stylów myślenia. Ale łatwiej mu już chyba zachwycić się literacką osobliwością tej powieści. A także – oryginalnością pisarskiego spojrzenia na człowieka, czyli powieściową antropologią Gombrowicza.
(...)
Największym urokiem Ferdydurke jest – moim przynajmniej zdaniem – jej zupełna nieprzewidywalność. Roi się ona od niespodzianek – sytuacyjnych, osobowych, stylistycznych – i stąd aura młodości, niezwykłości, radosnego oczekiwania, jaka z niej emanuje. Świat Ferdydurke jest otwarty – otwarty na zmianę, inność, różnicę. Życie je bohatera (a może też postaci, chociaż w mniejszym stopniu) składa się z „przygód”, ze zdarzeń niezwykłych, nieoczekiwanych i, co może ważniejsze, do siebie niepodobnych... Przygody te mogą być nie tylko „zewnętrzne”; nie dość na tym, ze bohatera czekają dziwne spotkania i zdarzenia, łaski i gniewy losu. On sam jest równie nieobliczalny jak świat.
Może zmienić się z dorosłego w chłopca, podobnie jak chłopi zmienić się mogą w psy. Popada w niespodziewane zależności, jest niemal niewolnikiem Pimki, a na pewno – pajacem pensjonarki... ale uzyskuje tez nadzwyczajną władzę, choćby nad Zosią. Poznaje istoty, o których istnieniu zapomniał, jeżeli je nawet podejrzewał... i zaznaje uczuć, których się w sobie nie domyślał (co poznać po jego chwiejnym stosunku do pensjonarki i do „parobka”).
*****
Życiorysy. Najpierw z Onet.pl:
Jan Błoński polski krytyk i historyk literatury, eseista, tłumacz urodził się 15 stycznia 1931 w Warszawie, studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1959-1962 był pracownikiem Instytutu Badań Literackich PAN. Od 1970 związał się z Uniwersytetem Jagiellońskim jako prorektor UJ ds. dydaktycznych, (1981-1984), dyrektor Instytutu Filologii Polskiej (1988-1991), kierownik Zakładu Teatru (1977-1980) i Katedry Literatury Polskiej XX wieku (1995-1997).
Jako krytyk literacki Błoński zajmował się przede wszystkim poezją, komentując przemiany liryki w latach pięćdziesiątych: ("Gałczyński", 1955, "Poeci i inni", 1956) potem na przykładzie prozy opisał przełom związany z "polskim październikiem" 1956 ("Zmiana warty", 1961)).
Uznanie w świecie literackim przyniosły Błońskiemu przede wszystkim jego interpretacje dzieł klasyków XX wieku: Prousta ("Widzieć jasno w zachwyceniu", 1965), Becketta ("Samuel Beckett", 1982), Stanisława Ignacego Witkiewicza ("Stanisław Ignacy Witkiewicz jako dramaturg", 1973 i "Od Stasia do Witkacego" 1997). Jan Błoński pisał też o Gombrowiczu ("Forma, śmiech i rzeczy ostateczne", 1994), Miłoszu ("Miłosz jak świat", 1998) i Mrożku ("Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka", 1995).
Rozległość zainteresowań Błońskiego była zawsze imponująca - zanim został profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, habilitował się na podstawie książki o Sępie-Szarzyńskim ("Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku", 1967), zajmował się dramatem i teatrem (także jako kierownik literacki krakowskiego Starego Teatru), tłumaczył francuskich krytyków i pisarzy (m.in. Geneta). Nigdy też nie stracił kontaktu z literaturą najnowszą.
Błoński uchodził za jednego z ostatnich przedstawicieli dawnej szkoły krytyków literackich, dla których pisanie o literaturze było równie ważne co tworzenie literatury, krytyków, którzy czuli się partnerami pisarzy. O pozycji Błońskiego w świecie literaturoznawstwa zadecydował bezbłędny słuch i umiejętność rozpoznania wartości: to Błoński w ostatnich dziesięcioleciach "namaszczał" debiutantów, ustalał literackie hierarchie.
W latach 1950-1960 Jan Błoński pracował w redakcji "Przekroju", prowadząc dział literacki, współpracował m.in. z "Życiem Literackim", "Nową Kulturą", "Twórczością", "Dialogiem", "Tygodnikiem Powszechnym", był współtwórcą i redaktorem naczelnym "Tekstów" (1972-1974).
W 1987 roku Błoński opublikował esej "Biedni Polacy patrzą na getto", który zainicjował dyskusję nad problemem polskiej odpowiedzialności moralnej w obliczu holokaustu. Esej Błońskiego, którego autor wzywa Polaków do rachunku sumienia, do dziś uchodzi za jeden z najważniejszych głosów dotyczących wspólnej historii Polaków i Żydów.
Zmarł 10 lutego 2009 roku w Krakowie.
***********
Za culture.pl:
Urodził się w 1931 w Warszawie, historyk literatury, krytyk, eseista, tłumacz. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, debiutował młodo i stał się od razu jedną z najwybitniejszych postaci "krakowskiej szkoły" krytyki.
Zajmował się wpierw przede wszystkim poezją, komentując przemiany liryki w latach pięćdziesiątych ("Gałczyński"; "Poeci i inni"), potem na przykładzie prozy opisał przełom związany z "polskim październikiem" 1956 ("Zmiana warty"), zasłynął jednak głównie jako interpretator dzieł klasyków XX wieku: Prousta ("Widzieć jasno w zachwyceniu"), Becketta ("Samuel Beckett"), Stanisława Ignacego Witkiewicza ("Stanisław Ignacy Witkiewicz jako dramaturg"; "Od Stasia do Witkacego"), Gombrowicza ("Forma, śmiech i rzeczy ostateczne"), Miłosza ("Miłosz jak świat"), Mrożka ("Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka"). Rozległość jego zainteresowań była zawsze imponująca. Zanim został profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego habilitował się na podstawie świetnej książki o Sępie-Szarzyńskim ("Mikołaj Sęp-Szarzyński a początki polskiego baroku"), zajmował się dramatem i teatrem (także jako kierownik literacki krakowskiego Teatru Starego), tłumaczył francuskich krytyków i pisarzy (m.in. Geneta), nigdy też nie stracił kontaktu z literaturą najnowszą. Zachwycała zawsze doskonałość jego krytycznego stylu, prostota, kunszt takiego "streszczania" utworu, które objawia wszystkie jego piękności i komplikacje. Zarazem o jego pozycji jako krytyka zadecydował bezbłędny słuch i umiejętność rozpoznania wartości: to Błoński w ostatnich dziesięcioleciach "namaszczał" debiutantów, ustalał literackie hierarchie. W szerokim świecie stał się jednak znany głównie jako autor eseju "Biedni Polacy patrzą na getto", który zainicjował niezwykle gorącą dyskusję nad problemem polskiej odpowiedzialności moralnej w obliczu holocaustu. Był więc Błoński w minionym półwieczu nie tylko największym z komentatorów polskiej literatury współczesnej, ale też jej sumieniem, bezkompromisowo atakowanym autorem niewygodnych pytań.
"Tekst nie czytany, nie kochany (lub nie drażniący!) przestaje się mienić znaczeniami. Traci smak, blask, głębię, przestaje opalizować i wieloznaczyć. Zapewne, przenikliwość nie zawsze idzie w parze z dobrymi uczuciami. Z goryczy i nienawiści powstawały także (chociaż rzadziej) znakomite książki krytyczne. Ale ta nienawiść była jeszcze zawiedzioną miłością... Czyżby więc badacz nie powinien wstydzić się łez? Powiedzmy raczej, że powinien obcierać je ukradkiem... Człowiek we łzach widzi źle, ale człowiek bez serca nie widzi nic." ("Romans z tekstem").Źródło: www.polska2000.pl, Stowarzyszenie Willa Decjusza, 2001
Jan Błoński zmarł 10 lutego 2009 roku.
Bibliografia:
- "Gałczyński 1945-1953", Warszawa: PIW, 1955.
- "Poeci i inni", Kraków: WL, 1956.
- "Zmiana warty", Warszawa: PIW, 1961.
- "Widzieć jasno w zachwyceniu. Szkic literacki o twórczości Prousta", Warszawa: PIW, 1965.
- "Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku", Kraków: WL, 1967.
- "Stanisław Ignacy Witkiewicz jako dramaturg", Kraków: PWN, 1973.
- "Odmarsz", Kraków: WL, 1978.
- "Romans z tekstem", Kraków: WL, 1981.
- "Samuel Beckett ", Warszawa: Czytelnik, 1982 (współautor: Marek Kędzierski).
- "Kilka myśli co nie nowe", Kraków: Znak, 1985.
- "Biedni polacy patrzą na getto", Kraków: WL, 1994.
- "Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. studia o Gombrowiczu", Kraków: Znak, 1994.
- "Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka", Kraków: WL, 1995.
- "Od Stasia do Witkacego", Kraków: WL, 1997.
- "Miłosz jak Świat", Kraków: Znak, 1998.
- "Witkacy: sztukmistrz, filozof, estetyk", Kraków: WL, 2001.
- "Mieszaniny", Kraków: WL, 2001.
- "Wszystko co literackie. Pisma wybrane, tom I", Kraków, WL 2001.
- "Między literaturą a światem. Pisma wybrane, TOM II", Kraków, WL 2003.
- "Witkacy na zawsze", Kraków: WL, 2003.
- "Listy 1963-1996", Kraków: WL, 2004 (korespondencja ze Sławomirem Mrożkiem).
- "Wyspiański wielokrotnie", Kraków: Universitas, 2007.
- "Lektury użyteczne", Kraków: Księgarnia Akademicka, 2008.
*******
A na koniec za onet.pl nieco z książki Błońskiego Forma, śmiech i rzeczy ostateczne:
Ferdydurke jest najchętniej czytaną z powieści Gombrowicza, przynajmniej w Polsce. Polscy czytelnicy uważają ją też często za najlepszą, inaczej niż zagraniczni, którzy cenią nieraz wyżej Pornografię. Może warto chwilę pomyśleć, skąd ta popularność Ferdydurke.
Chyba najpierw stąd, że – mimo dwuznacznego zakończenia – ogólna tonacja powieści jest szaleńczo wesoła, mamy też czytając wrażenie, że autor bawi się równie dobrze jak my... Z tej wesołości sporo musi jednak umknąć etranżerom. Polski czytelnik o wiele łatwej rozpoznaje miejsca i środowiska, gdzie dzieje się Ferdydurke, słowne zaś rozhasanie Gombrowicza dociera doń bezpośrednio. Zapewne, nie ma już (czy jeszcze) ziemian, Słowacki zaś wieszczy rzadziej i ciszej. Rodakom łatwiej mimo wszystko docenić trafność i złośliwość obyczajowych obserwacji! Ten sam dwór – rodzinny – posłużył Gombrowiczowi za model w Ferdydurke i Pornografii. Przed wojną jednak w nim bywał, okupację rysował z wyobraźni. Nie można powiedzieć, aby polskiemu czytelnikowi było to całkiem obojętne.. Ale dzisiaj pojmuje on już, że niewielka trafność tej okupacyjnej rekonstrukcji ma małe znaczenie dla zrozumienia Pornografii.
Może to już zabrzmieć zaskakująco: przed i po wojnie Ferdydurke została wydana pod koniec 1937 roku, pierwsze wydanie ma na okładce rok 1938 – przed wojną zatem i po wielu ludzi, może nawet większość, czytało Ferdydurke jako humorystyczną (satyryczną?) powieść obyczajową. Także interpretacje z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (powieśc wznowiono dopiero w 1957) podkreślały silnie ideowo-społeczny aspekt Ferdydurke. Kto jak kto, ale Sandauer czuł dobrze artystyczne nowatorstwo Gombrowicza. Ale i on uważał Ferdydurke za nowe Wesele, złośliwą panoramę polskiej kulturalnej niemocy... Polak tradycyjny, okopany w szkole i we dworze, walczyć miał tam z karykaturalnymi fanfaronami scjentyczno-inżynierskiego postępu. Pimkowie i dziś trzymają się nie najgorzej, rasa zaś Miedziaków rozpleniła się znacznie, choć nie do Paryża jeździ po swoje mądrości, lecz za ocean. Więc i współczesny czytelnik polski może bez trudu zrozumieć Gombrowiczowską krytykę obyczajów i stylów myślenia. Ale łatwiej mu już chyba zachwycić się literacką osobliwością tej powieści. A także – oryginalnością pisarskiego spojrzenia na człowieka, czyli powieściową antropologią Gombrowicza.
(...)
Największym urokiem Ferdydurke jest – moim przynajmniej zdaniem – jej zupełna nieprzewidywalność. Roi się ona od niespodzianek – sytuacyjnych, osobowych, stylistycznych – i stąd aura młodości, niezwykłości, radosnego oczekiwania, jaka z niej emanuje. Świat Ferdydurke jest otwarty – otwarty na zmianę, inność, różnicę. Życie je bohatera (a może też postaci, chociaż w mniejszym stopniu) składa się z „przygód”, ze zdarzeń niezwykłych, nieoczekiwanych i, co może ważniejsze, do siebie niepodobnych... Przygody te mogą być nie tylko „zewnętrzne”; nie dość na tym, ze bohatera czekają dziwne spotkania i zdarzenia, łaski i gniewy losu. On sam jest równie nieobliczalny jak świat.
Może zmienić się z dorosłego w chłopca, podobnie jak chłopi zmienić się mogą w psy. Popada w niespodziewane zależności, jest niemal niewolnikiem Pimki, a na pewno – pajacem pensjonarki... ale uzyskuje tez nadzwyczajną władzę, choćby nad Zosią. Poznaje istoty, o których istnieniu zapomniał, jeżeli je nawet podejrzewał... i zaznaje uczuć, których się w sobie nie domyślał (co poznać po jego chwiejnym stosunku do pensjonarki i do „parobka”).
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz